Sjaak van der Geest was voor zijn pensioen emeritus hoogleraar medische antropologie aan de UvA. Hij verrichtte veel onderzoek naar beleving van ouder worden in diverse culturen en verbleef langere tijd in Ghana.
Sinds zijn pensioen deelt Sjaak zijn ervaringen met professionals en instellingen die betrokken zijn bij zorg en onderzoek op het terrein van ouder worden. Zijn kennis over ouder worden in verschillende culturen bouwde hij tijdens zijn werkzame leven onder andere in Ghana op. We vragen Sjaak hoe andere culturen de levensfase na 67 jaar beleven en wat we daarvan kunnen leren.
Is ouder worden in Ghana heel anders dan in Nederland?
Aan de oppervlakte zijn er natuurlijk heel veel verschillen. Als ik een Ghanees vertel dat senioren hier niet bij hun familie wonen, maar op zichzelf en soms later in een verpleeghuis, dan zijn ze geschokt. Wie zorgt er dan voor hen, vragen ze verbaasd. In Ghana bestaat er nauwelijks zoiets als een pensioen. Er zijn bijna geen financiële voorzieningen voor ouderen, dus je bent aangewezen op familie. Als ik een Nederlander vertel dat senioren in Ghana bij hun familie inwonen, dan oogst dat vaak bewondering. Ghanese ouderen zullen wel minder eenzaam zijn dan in Nederland denken we hier. Toch gaat dit niet altijd op. Ook in Ghana is er eenzaamheid onder senioren. Ik kwam soms bij gezinnen waar opa of oma in huis woonde en zich midden in het sociale leven leek te bevinden maar nauwelijks werd aangesproken. Ik moest denken aan een meubelstuk dat er gewoon was. In zo’n geval ben je nog eenzamer dan wanneer je alleen in een flatje woont.
Je sprak net over oppervlakkige verschillen. Wat is een belangrijke overeenkomst tussen de culturen?
Een belangrijk ding is reciprociteit. Je krijgt aan het eind van je ‘loopbaan’ terug wat je in je vitale jaren hebt gegeven. In Ghana is dit vaak heel direct zichtbaar omdat senioren financieel afhankelijk zijn van hun familie. Wanneer zij tijdens hun jongere leven niet of nauwelijks voor hun kinderen en andere familieleden gezorgd hebben, worden ze vaak aan hun lot overgelaten als ze oud zijn. In Nederland is die relatie minder duidelijk omdat we hier een financieel pensioen hebben. Ook al heb je er tijdens je leven een zooitje van gemaakt, je kunt er na je pensionering gewoon op rekenen dat je je AOW krijgt. Toch zit er als je dieper kijkt wel een overeenkomst. Namelijk op emotioneel vlak. De eenzaamheid van senioren hier hangt ook samen met wat ze zelf in sociale relaties hebben geïnvesteerd. Ben je nog geïnteresseerd in anderen en praat je niet alleen over jezelf, dan heb je meer kans dat er nog eens familie en vrienden bij je langs komen. Eenzaamheid is niet zozeer alleen zijn, maar weten en voelen dat je voor anderen niet van belang bent.
Wil je dan zeggen dat ouderen de eenzaamheid aan zichzelf te danken hebben?
Zo simpel ligt het ook weer niet. Je hebt ook te maken met de drukke levens en persoonlijke omstandigheden van kinderen en kleinkinderen. Senioren zijn vaak bang om hun familie tot last te zijn. Toch zie je wel dat mensen die zich sociaal en actief opstellen, veel terug krijgen van hun omgeving. Een deel van het geluk in deze levensfase heb je dus wel zelf in de hand. Deze verborgen vorm van reciprociteit zie je veel terug in onze maatschappij. Reciprociteit is echter geen vanzelfsprekendheid. In Ghana heb ik veel voorbeelden gezien van senioren die op latere leeftijd onverdiend verwaarloosd werden. Het is maar de vraag welk systeem de voorkeur verdient. Het Ghanese systeem met zijn schoonheid en onzekerheid of het Nederlandse dat zakelijker is maar wel meer zekerheid biedt.
Je hebt onderzoek gedaan naar succesvol oud worden. Wat waren je bevindingen?
Het bijzondere aan antropologie is dat je de gewoonten en gebruiken van je eigen cultuur gaat relativeren. Bij succesvol ouder worden gaat het erom dat je jouw nieuwe situatie vorm geeft op een wijze die past bij de maatschappij waarin je leeft. Je ziet in verschillende culturen twee dezelfde zaken naar voren komen. Als je gelukkig oud wilt worden kun je het beste je sociale netwerk blijven onderhouden.
Je positief opstellen is het devies. Dit zie je in Nederland, maar net zo goed in Ghana. In Ghana deed ik veldonderzoek naar selectief klagen als een sociale strategie. Ouderen klagen misschien over allerlei zaken, van hun gezondheid tot het weer, maar ze doen dat selectief, niet tegenover naaste familie. Klagen past namelijk niet in het plaatje van respectvol oud zijn.
Hier trouwens ook niet. Zeuren jaagt mensen weg. Ze houden de balans in stand door enerzijds hun klachten wel te ventileren en anderzijds respect te behouden. Een andere manier die in diverse culturen belangrijk is bij succesvol oud worden, is het ‘sportief’ accepteren van verlies en achteruitgang en de dingen koesteren die je nog wel kan en hebt.
Zijn er culturele verschillen als het gaat om de manier waarop mensen invulling geven aan de levensfase na hun 67e?
Het accent in Nederland ligt op jong blijven. Niemand wil zichtbaar oud zijn. We willen ons jong blijven gedragen door bijvoorbeeld te gaan dansen, sporten en te reizen. Dat is in Ghana ondenkbaar. Daar wordt de ouderdom omarmd. Als mensen zichzelf ‘oud’ vinden, grijpen ze bijvoorbeeld naar een wandelstok als een attribuut dat hun imago kracht bij zet. Die trots op het oud en wijs zijn uit zich ook in de taal. Ze zeggen in hun taal “ik ben gegroeid” in plaats van “ik ben oud”.
‘Groeien’ is een inherent positief begrip; hoe meer je groeit, hoe meer mens je bent. Dit imago van ‘meer mens’ zijn is belangrijk voor de senior in Ghana. Je krijgt een andere positie die uitdrukt dat je wijs bent omdat je meer levenservaring hebt.
Een spreekwoord zegt: “De oudere let erop dat de cacaobonen niet nat worden.” Letterlijk betekent het dat de oudere persoon thuis is als de anderen van huis zijn en daarom een oogje houdt op de cacaobonen die op het erf liggen te drogen.
Als het begint te regenen kan hij/zij er gauw een zeil overheen leggen zodat ze niet nat worden. De diepere betekenis is dat de oudere ervoor zorgt dat alles goed gaat in huis. “De oudere gaat niet op reis” zegt een ander spreekwoord. Hij blijft thuis en waakt over vrede in de familie.
Het klinkt alsof senioren in Ghana niet zoveel vrijheid hebben. Zijn ze wel gelukkig?
Het is maar door welke bril je kijkt. In Ghana is er een sterke band tussen wat je erin stopt en wat je eruit krijgt als oudere. De waardering die je krijgt en de vanzelfsprekende rol in het gezin kunnen veel voldoening geven. Moeders hebben in Ghana bijvoorbeeld een hele sterke band met hun kinderen en kleinkinderen. Financieel en emotioneel investeren zij veel in hun gezin. Dit krijgen ze dan ook terug als ze ouder worden.
In Nederland zijn senioren financieel misschien niet afhankelijk van hun kinderen maar op emotioneel vlak zijn ze dit wel. Zoals ik al eerder zei, sociale eenzaamheid maakt ouderen ongelukkig. Geld en financiële zekerheid zijn uiteindelijk maar bijzaak in zo’n situatie.
Meer weten of lezen van Sjaak van der Geest. Neem een kijkje op zijn website!
